Laman

Rabu, 22 Februari 2012

Serat Wahana Brata


Wahana Brata
Punika Serat Papenget  Lelampahanipun
Lare Nami Bisman
Amarengi Nalika Jaman Karaton Jawi ing Kartasura
Menggah ingkang Dados Bubukaning Cariyos ing Andap Punika
(ing Suwalik)












Wiyosipun lare nami bisman punika kaleres anak katilaranipun kiyai singawuda kaum ing dhusun puthuk tanah nglaroh sarta bisman taksih gadhah sadherek sepuh nami kusman satilaripun kyai singawuda pun kusman ingkang agentosi dados kaum ing dhusun puthuk nami kyai nurbatin.
Pun bisman sawek umur 13 taun ananging sanget prihatosipun ing sadinten-dinten ingkang dipun tedha amung sawernining krowodan (uwi, gembili, pohung, kenthang, katela) miwah panedhanipun bilih pinuju bedhug siyang saben sampun seraping surya nunten kesah mlampah-mlampah wonten sapinggiring dhusun puthuk manawi sampun wancining sirep tiyang lajeng manthuk tilem taritising griya kinten satengah taun lamenipun bisman anggening gadhah tanduk makaten wau nyai singawuda sawek sumerep saha langkung kuwatos lajeng pitakon ger bisman apa sababe saben wis wancining surup srengenge amesthi kowe lunga dene lungamu menyang ngendi amarga : O engger : sarehning sira lan kakamuwus padha lola dadi kuwatir banget marang solahmu bok menawa lungamu iku mung bakal mara pagawe kang nora becik sarta elinga ger : yen aku iki wis tuwa dadi ronda : mongka susulihe wong tuwamu kang wus tinggal donya mula waleha satemene anakku bakal abenerake marang tekatmu ka ora prayoga, wangsulanipun Bisman sarwi arawat luh, dhuh embok mugi sampun seling panampi boten pisan – pisan manawi kula adamel solah tingkah ingkang mursal tuwin kula sampun lola tinilar ing tiyang sepuh wondene bab kesah kawula saben saraping surya dumugi byar rainten punika amung tansah kaengetan wedal badhe tilaring pun bapa kirang pitung dinten kula dipun cariyosi makateng : anakku ger Bisman satemene tabet asihku marang kowe mulane sumurupa iki laraku kaya-kaya wus ora suwe tumuli mati amung bae ger : sareh sing kowe lan kakangmu wus dak wulang sastra arab dadi aku samongsa – mongsa tinekaake pati wus ora kabinan inggonku dadi wong tuwa awit aku ora bisa ninggali apa-apa lan pamujiku mangkene : sira dak dongakake luhur darajadmu, kena diayomi para sanak sadulurmu kang padha kamlaratan lan satemene gonku cikal bakal (bebadra agawe papan padesan) ana ing desa puthuk iki mung kenaa dianggo para sanak saulurmu sareng sampun cariyos makaten bun-bunan kula dipuncuri toya lantingan sasampunipun lajeng marebes mili kaliyan tansah amandeng kemawon dhumateng kula sanalika karaos sumedhot manah kula tumut marebes mili kararonta dumugi sapriki punika nyai singawuda amangsuli wicanten : dhuh engger yen mangkono kaleru ing panyanaku ora liwat aku mung anjurungake mamuji sukur ing Allah muga-muga tekadmu bisa anuhoni tuture wong ngatuwa amung bae aku duwe pamenggak marang kowe engger :sarehnning kowe durung diwasa ila-ila ujare wong kuna : bocah kang durung diwasa abangetake brata iku arang kang kawawa mulane saka kathah – kathah pamenggakipun nyai singawuda dhateng pun Bisman.
            Kacariyos pun Bisman datan angengeti pamenggaking embokipun anjujur kalantur pikajengipun ing siyang pan tareng dalu tan pegata tapa brata kados kang sampun kawuwus ngantos tigang taun laminipun (pramandhenging cipta maya : pinardi sangkaning dadi : tinaberi pujanira : nihen wedharing kawasa) anuju satunggaling dinten anggening mlampah-mlampah pun Bisman ing wanci dalu dumugi ing sirep janma wonten sapinggiring lepen kalangkung karaos sanget aribipun terus katilemaken wonten sapinggiring lepen ing ngriku supena dipun sumerepi kados maujub badanipun piyambak sarwi nyuwanten sora : Bisman : Bisman tangiya aja lembon burumu wis enggal muliya bapakmu paman kaaran Kyai Kasan Nur Kadim ing desa matah duwe anak wadon iku rabinen bakal dadi lantaraning kanugrahanmu, janggirat tangi saking tilem pun Bisman sanget ngungunipun sarta ing githokipun karaos marinding sami sanalika mantuk dumugi ing griya awek wanci sawung kaluruk (jam 3 dalu) embok dalah sadherekipun taksih tilem pun Bisman lajeng linggih ing latar menggah ciptaning manah amung kumedah rabi anetepi ujaring supene : sarwi dhelog delog saking salebeting pangungunipun dene teka supena ingkang kados makaten sareng ing wanci byar enjing Nyai Singawuda tangi tilem sumerep pun Bisman anjetung semu sisah. Badanipun kalangkung agagangaking (raga kera) rinangkul sarwi anjerit. Ana apa ngger dak sawang banget susah ing pamikirmu, dhuh anakku ngger Bisman uwis maranana ya ngger nggonmu sok lunga bengi kaya kang uwis. Narimaa yen kowe iku turune wong cilik. Ya mung gayuh asa pantesmu bae, aja kok turuti tuture wong tuwamu kang wus tinggal donya marga iku dudu gayuhane wong cilik lan aja susah nggonmu tininggaling wong tuwa mung angelingana aku kathah – kathah patrepa miwah pangalih – alihipun Nyi Singawuda, kadalih manawi anakipun badhe kadadosake ing saking ewah pun Bisman amangsuli wicanten kaliyan marebes mili. Embok kula sak mangke sampun mantuk kelampah kados ingkang sampun ananging keparenga kula gadhah anak estri punika kenginga kapendhet semah Nyai Singawuda amangsuli : Bisman karana saka apa sira anduweni tutur mangkono: pun Bisman kikip boten amalehaken wasitaning supena temah amung manah tudung boten kenging winangsulan boten antawis dangu kalampahan pun Bisman lajeng karabekaken anak ing estri Kyai Kasan Nur Kadim ing dhusun mathah wae kanamekaken Kasan Nur Iman.
Kacariyos Kasan Nur Iman wau dupi dhaup kalampahan dawek tigang wulan Kyai Nur Kadim Sakit Sanget lajeng mangsit dateng mantunipun pun Kasan Nur Iman wau sarwi rinangkul lungayanipun : ngger anakku mantu : aku aweh wangsit kang satuhune mungguh laraku ki wus ora kena ditambani apa – apa marga kanggo jalaran papesthene samene uripku mung estokna pituturku angger yen aku wus tinekakake pati sawise jisimku wus binersiyan ing kono kowe anyedhakana aku, kupngmu tempelna kupingku, rungokna wasadhakna telung bab : siji osik, loro wisik, telu bisik. Mungguh wijang – wijangane telung bab mau : siji kang aran osik iku solah bawane sikil tangan planangan oncating darajadku ana solah bawa nanging sikil tangan mung kanggo sarana mungguh tuke ana planangan mula yen katon tangi banjur susupen : kang ing aran wisik : tegese ing sajroning talingaku ana swara apa tilingna kang sanyata : dene kang ing aran bisik mungguh tegese cangkemku ngucap apa tampanana kang pratitis : ananging telung bab iku mung salah sawiji mula sira mesthi tentune kang kedalanan. Mungguh artine iya iku wetune darajad ing nggonku sasilih (tapa brata) salawas-lawase amung pinunggel samene uripku kowe angger kang pinasthi nampani apa maneh welingku marang kowe : ing saungkurku aku mung titip bojomu aja kok siya-siya. Sasampunipun mangsit Kyai Kasan Nur Kadim lajeng tilar donya jisimipun lajeng dipundusi sabibaring dipundusi kalurupan : tumunten kaselehaken sangajenging krobongan pun Nur Iman maspadakaken.
Kacariyos boten antawis dangu kalampahan plananganing jisim katingal ebah lajeng kenceng anjejer ing ngriku datan saronta : pun Nur Iman lajeng ambiyak luruping jisim boten taha-taha plananganing jisim lajeng kacucup sawatawis dangunipun planangan dipun lepeh lajeng ngandeluk wangsul kados jisim malih amung sakathahing para tiyang ingkang tumut anenggani sami ngungun (gumun) dene teka wonten lelampah ingkang kados makaten pun jisim lajeng rinuktenan punapa sacarining padhusunan, terus pinetak ing kubur matah. Dene ingkang nggentosi dados kaum inggih mantunipun Nur Iman wau sarta lestantu nami Kyai Kasan Nur Iman.
Kawuningan : satilaripun Kyai Kasan Nur Kadim antawis tigang wulan dangunipun ing ngriku bojonipun Kyai Kasan Nur Iman (Mbok Kasan Nur Iman) lajeng wawrat (meteng) ananging Kyai Kasan Nur Iman datan pegat prihatosing manah, telur andumugekaken kasutapaning antawis sawelas wulan dangunipun Mbok Kasan Nur Iman anggenipun wawrat sampun dumugining wanci marengi ing dinten malem anggara kasih (slasa kliwon) lair ingkang jabang bayi estri wilujeng kanamekaken Rubiyah.
Kacariyos pun rubiyah sareng sampun umur 8 taun, wancining jebeng tapih (wanci tapihan) sanget lulutipun dhateng bapa rinten kalawan dalu boten ajeg ing kasubratanipun, awit saking dipun luluti anakipun. Anuju satunggaling dinten malam anggara kasih pun rubyah tilem sacelaking bapakipun sareng wanci jam 3 dalu sirahipun rubiyah katingal murup kados dene kobong : Kyai kasan Nur Iman pinuju nglilir sumerep sirahing anak katingal kobong kalangkung kaget sami saknalika sirahing anak ingkang katingal murub wau lajeng dipun uyek-uyek.
Boten antawis dangu urub ingkang kados latu wau sirna tanpa karana Kyai Kasan Nur Iman langkung gawoking manah sarwi angudo raos apa baya iki ngalamat lelakon apa : lan bakal nemoni lelakon apa, dene anakku si Rubiyah katon kobong sirahe nanging kok nudusa lugune geni, awit dak uyek-uyek tanganku ora karasa apa-apa temah anggening murub sirna tanpa karana. Ing ngriku Kyai Kasan Nur Iman lajeng boten saged tilem malih awit tansah agagas kaelokaning anakipun dene pun rubiyah ugi tumut ngalilir margi saking kauyek-uyek sirahipun ananging pun rubiyah boten watawis dangu lajeng tilem malih antawis saperapat jam dangunipun agening tilem malih pun rubiyah padonanipun katingal murub kados urubing dilah, ing ngriku kyai Kasan Nur Iman kalangkung kaget malih temah kauyek-uyek tapih leresing padonanipun rubiyah dangu panguyekipun urub lajeng sirna tanpa karana rubiyah ngalilir sarwi dhelog-delog antawis sakedhap lajeng tilem malih amung Kyai Kasan Nur Iman ingkang tansah anjetung tambuh – tambuh ngudaraos ing manah saking anakipun anemahi kaelokaning kakados makaten punapa malih Kyai Kasan Nur Iman wewah langkung kasutapanipun kejawi anggening nedha amung sawarnining krowodan manawi dalu tilemipun namung sakedhap den ten un rubiyah anggening gadhah kaelokan ingkang kados makaten wau amung manawi nuju malem dinten anggara kasih (salasa kliwon) mila manawi pinuju malem dinten anggara kasih kyai Kasan Nur Iman sadalu muput datan tilem amung maspadaaken  kaelokaning anakipun rubiyah wau kalayan anjegreg lenggah angulon – ulonipun rubiyah (nginggiling patileman).
            Kacariyos kaelokanipun rubiyah sareng sampun satengah taun (6) wulan dangunipun dados umur : 14 : taun (nidhinging diwasa) dhumawah era-eru inggih punika nyarengi pangramanipun Raden Mas Surya Kusuma (Mangkunagara sapisan) duk angramaning tanah nglaroh mondoking dhusun mantenan anuju malem dinten anggara kasih, kanjeng Pangeran arya Mangkunagara, karta ringgitan wacucal, amung kinarya anyenyamur galih timbalan para kaum dhusun Kyai Kasan Nur Iman sowan pun Rubiyah boten purun kantun kalampahan gedambyenging prayoga ambarungsinang : ewah ing laetul kadari : kaatinen pun Rubiyah murub padonanipun. Kawuningan ing kanjeng Pangeran Arya Mangkunagara temahana pun Rubiyah kapundhut dados ampeyan pinaringan nami raden Ayu Patah Ati : kados ingkang sampun kasebut cariyos kula pratama.
            Sangking kaparenging karsa dalem Kanjeng Pangeran Arya Mangkunagara Kyai Kasan Nur Iman badhe kadadosaken punggawa mopo (boten purun) anglampahi lajeng pinaringan lenggah siti wawengkoning dhusun matah kathahipun : 1 : jung minangka tedhasa dumuginipun pejah ewadene Kyai Kasan Nur Iman sanadyan sampun angsal kanugrahan meksa dereng pegat ing kasutapaniun saya anggentur anggenipun mrihatosaken ingkang putra Raden Ayu Patah Ati amargi taksih kalunta-lunta dherekaken Kanjeng Pangeran Arya Mangkunagara pangramanipun sapurug – puruging panggenan mila Kyai Kasan Nur Iman rumaos dereng tentrem manahipun.
Amarengi sabedhahipun karaton ing Kartasura ngalih dhateng Sala inggih ingkang nami Karaton ing Surakarta, Kyai Kasan Nur Iman andungkap dumugining pralaya, lajeng gupuh kengkenan angupadosi Kanjeng Pangeran Arya Mangkunagara pinanggih wonten ing wanakeling kaprenah kidul wetanipun ardi bangun. Wonten ing ngriku Kangjeng Pangeran Arya Mangkunagara dawek pinuju pitekur (semadi) sareng nami kengkenanipun Kyai Kasan Nur Iman Kanjeng Pangeran Arya Mangkunagara kaaturan kondur ugi amituruti dumugi dhusun matah. Kyai Kasan Nur Iman umatur : dhuh gusti mugi sampun andadosaken deduka dalem sewu-sewu ing kalepatan kawula mugi kaparenga kawula angunjukaken atur sampun ngantos kawedhar paring abdi dalem ing welar punika pun paman badhe atilar jaman kawekasan (tilar donya) amung abdi dalem kawula nyuwun melih benjing manawi pun paman sampun kakubur telas wilujengipun satus dinten panduka dalem kawula aturi dhudhuki pendheman kubur kawula punapa kawontenanipun salebeting pedhem
sanadyan badan kawula kantuna bebalung boten ketang samrica agengipun kawula aturi, mundhut ananging angemungna paduka dalem kemawon sanadyan ambetaa abdi kedhawuhan kandek sajawining kuburan. Tuwin pandhudhukipun sasaged-saged tetangguha wancining sirep janma (jam 12 dalu). Pangendikanipun Kanjeng Pangeran Arya Mangkunagara : Eh, paman mungguh wekasmu iku aku arep bakal mahanani apa lan kepriye dino atur wangsulaniun Kyai Kasan Nur Iman nuwun Gusti : mugi sampun andadosaken celaning panggalih  dalem pun paman boten saged amunjung akatur sak punika among saged ngunjukaken tembung makaten (mundhak agagar : yen kawedhar kalayan pangucap) ambok bilih kapareng dening kang maha kawasa semedinipun paman saestunipun ing benjang temtu wonten mahananipun ing salebeting kuburan pendeman kawula saka angalem kawula nyuwun melih bilih pun paman sampun dumugining pejah boten langkung abdi dalem kawula atur nyuwun titip abdi dalem ampeyan. Anak kawula Raden Ayu Patah Ati sanadyan among dados padang miwah tukang patebah : sok angger awetyang nyethi ing ngarsa dalem. Pangandikanipun Kanjeng Pangeran arya Mangkunagara wre iya paman away sira as kuwatir anakmu si Patah Ati among bae aku tutur, bab pamangsitmu mau sarehning aku ing wektu iki bakal anutukake karep sabanjure, ribet babarisan mula besuk manawa si paman tinekake janji (tilar donya) bae. Amelinga sapa sing kok wekas supaya aweh weruh ing ngendi panggenaku : Kyai Kasan Nur Iman ngandikani ing ngriku kanjeng Pangeran Arya Mangkunagara lajeng wangsul tindak ingwan ingkang nami : nakeling : amargi Raden Ayu Patah Ati dalah para punggawa taksih katilar wonten ing ngriku.
Boten antawis satengah taun (nem wulan) Kyai Kasan Nur Iman tilar donya jisim lajeng pinetak ing kubur matah kasandingaken kaliyan kubur pandhemanipun Kyai Kasan Nur Kadim (marasemuhiun Kasan Nur Iman) sarta boten wonten kaelokanipun punapa-punapa kajawi nalika kalajengaken tilar donya kira tigang dinten Kyai Kasan Nur Iman lamung mitungkas wekas-wekasing gunem dhateng bojonipun bilih dumugining wilujengan satus dinten sageda angunjuki wuninga Kanjeng Gusti Pangeran Adipati Arya Mangkunagara. Sareng dumugi wilujengan satus dintenipun Kyai Kasan Nur Iman. Bok  Kasan Nur Iman lajeng kengkenan angupadosi Kanjeng Gusti Pangeran Adhipati Arya  Mangkunagara pinanggih ing tanah Sukawati dawek nembe kemawon mentas mandhap saking ardi bangun dupi kaaturan uninga lajeng gita tumengdhak. Ingkang anderek amung Kyai Ngabei Rongga Panambangan dikakaken angentosi sajawining erep kuburan Kanjeng Pangeran Adipati Arya Mangkunagara beta pacul piyambak lajeng andhudhuk pendhemanipun Kyai Kasan Nur Iman sareng sampun kadhudhuk dumugi kang lebet dipun osak-asik sampun boten wonten punapa-punapa Kanjeng Pangeran Adipati Arya Mangkunagara kalangkung sayah sarira malesulapa (cape) kendel sapinggiring dhudhukan sarwi angudhar marenggalih makaten. E, e, apa cidra tuture Kasan Nur Iman ing nguni kaliwat banget sayahku teka ora ana apa-apa, mongka ing ngatase wong cilik duwetu, tur mangkana medhane sabata: dupi telasing ngudatwara sami sanalika wonten gebyaring kilat ing rang mawantu-wantu saking salebeting dhudhukan binarung prahara ageng, kekanjengan nyuwanten pating jarethut. Adamel milisipun Kanjeng Pangeran ing ngriku sasirnaning kilat, kawistara manther kados urubing dilah : ijem wening tan siwah kadi kartika wonten tengah leresing dhudhukan tanggap Kanjeng Gusti Pangeran Adipati Arya Mangkunagara amariksa ngujuting urup wau : katingal wujuding planangan, malanang jeng Pangeran dangu angudaraos semu kagawokkan : apa baya : iki wahanane  mungguh tuture Kasan Nur Iman. Datan saronta planangan : ingkang katingan murub wau badhe kaasta dening Kanjeng Pangeran Arya Mangkunagara, sami sakala musna tanpa karana, mawa gara-gara jumegur ing ngawiyati, sasirnaning planangan, kanjeng Pangeran Arya Mangkunagara. Jajanipun karaos kadhodhog kantep. Wawah sumaput wonten salebeting dhudhukan enget rayam-rayam. Kapiyarsa suwantenmu meling : makaten,
”Eh, Pangeran adipati Arya Mangkunagara, aja tambuh pikirmu, planangan wus rumasuk marang sira, bakal mahananing anake Nur Iman kang sira ala dadi kanthi nira amukti wibawa ing saturun-turunira, wujuding Nur Iman wus mahanani pusakamu Kyai Tambur : olehmu saka gunung bangun kang jinurung sedyamu, tumuli tangiya ing nganti wadya balamu.”
Satelas ing wangsit kang kapiyarsa : Kanjeng Pangeran Arya Mangkunagara : pungun-pungun wungus kang kantaka : sampun wanci bangun enjing (jam 4 enjing) lajeng amurugi Kyai Ngabei Rongga Panambangan sarwi andangu, Kyai Ngabehi kowe mau weruh rerupan apa, aturipun Kyai Ngabei Rongga Panambangan : Nuwun Gusti, boten wonten katingal punapa – punapa : kajawi adalem kawula amung mireng gumeleger ing wiyati.
Dadosta telu : waita kang kapiyarsa : tuwin wahananing gara – gara : amung dumunung wonten pangraos saha kawuninganing Kanjeng Pangeran Arya Mangkunagara piyambak.
Dhawah pangandika dalem dateng Kyai Ngabehi Rongga Panambangan eh, poma kyai : sira aja wara-wara muguh solahku iki angemungna sira dhewe kang sumurup. Eampungi pangandika : lajeng dhawuh : luwangana kapurih mangsulaken uruganipun Kanjeng Pangeran tuwin Kyai Roga boten kampir ing dhusun matah : terus wangsul kundur dateng ing Sukawati.
Telas cariyos lelampahan Bisman

Serat Wahana Brata Lelampahan Bisman merupakan tulisan yang menceritakan kronologi kehidupan Bisman (Kyai Kasan Nur Iman) semenjak ia belum dewasa hingga kematian membawanya. Serat ini bisa dibilang sebagai sastra sejarah, karena didalamnya tertulis nama-nama tempat yang sampai sekarang masih ada, serta menuliskan nama – nama tokoh penting pada zaman raja – raja Jawa, terutama pada masa Kerajaan Islam di Surakarta. Akan tetapi serat ini tidak langsung dapat dijadikan sumber sejarah yang otentik, karena perlu pembuktian lagi dengan metode – metode ilmu sejarah, sehingga naskah ini dapat dibuktikan dulu kebenarannya baru dijadikan sumber sejarah.
Dari Naskah ini dapat ditarik juga ciri – ciri sejarah lokal, yaitu :
1.      Memuja Penguasa (Raja)
2.      Biasanya banyak kata – kata yang bombastis dalam karya sastra
3.      Penulis tidak berani mengeluarkan kritikan terhadap pemerintahan, sejelek apapun raja yang berkuasa.
Dalam serat ini juga menyimpan suatu tulisan yang menceritakan sesuatu yang berbau mistis bagi orang Jawa, dan tidak dapat diserap oleh akal sehat. Antara lain adanya sinar yang nyalanya seperti api akan tetapi tidak membakar, bagi orang Jawa sinar tersebut biasa disebut wahyu atau pulung, sinar tersebut hanya tampak bagi orang – orang terpilih saja, dan insidentil, artinya hanya muncul pada saat – saat tertentu saja.
Peristiwanya antara lain adalah saat Rubiyah kecil, dan rubiyah remaja menyala seperti api saat tidur, akan tetapi nyalanya tidak membakar, ia merupakan perempuan terpilih, karena ia mendapat wahyu berupa nyala terang tersebut
. Di dalam serat ini juga diceritakan tentang hari wingit bagi orang Jawa, dalam serat ini adalah hari selasa kliwon, dimana orang – orang Jawa selalu maspada pada hari tersebut. Tentang bagaimana hidup prihatin, orang yang tak pernah berhenti untuk berprihatin pasti akan tercapai keinginannya entah kapan waktunya, yang terpenting bukanlah hasil akhirnya, akan tetapi prosesnya. Tentang pesan Kyai Kasan Nur Kadim sebelum meninggal, tentang wisik, osik, bisik. Seorang anak, entah anak kandung, tiri, menantu, harus selalu mematuhi nasehat dan wejangan dari orangtua.
Pesan lain yang disampaikan oleh serat lelampahan Bisman adalah tentang eksistensi seorang raja. Seorang raja harus mempunyai eksistensi dimana garis keturunannya jelas. Wahyu Keraton yang berbentuk pulung juga muncul ketika terjadi kilat saat angeran Arya Mangkunagara menggali kubur Kyai Kasan Nur Iman, karena sempat terbersit tanya dan rasa kecewa yang muncul pada diri Pangeran Mangkunagara karena katanya kuburnya ada wangsitnya, tapi ternyata kosong.(AAGA)

Kamis, 16 Februari 2012

Kuliah Pragmatik


 Pragmatik
Levinson (1983) mendefinisikan pragmatik sebagai studi bahasa yang mempelajari relasi bahasa dengan konteksnya. Konteks yang dimaksud tergramatisasi dan terkodifikasi sehingga tidak dapat dilepaskan dari struktur bahasanya.
Leech (1993: 8), mengemukakan pragmatik adalah bidang linguistik yang mengkaji makna dalam hubungannya dengan situasi-situasi tutur (speech situations). Hal ini berarti bahwa makna dalam pragmatik adalah makna eksternal, makna yang terkait konteks, atau makna yang bersifat triadis (Wijana, 1996: 2-3). Makna-makna yang demikian itu kiranya dapat disebut sebagai maksud (Verhaar, 1992) yaitu maksud penutur. Oleh karena itu, Gunarwan (1994: 83) mendefinisikan pragmatik itu sebagai bidang linguistik yang mengkaji maksud ujaran (Lubis, 1993: 9).
Teori Tindak Tutur
Teori tindak tutur adalah pandangan yang mempertegas bahwa ungkapan suatu bahasa dapat dipahami dengan baik apabila dikaitkan dengan situasi konteks terjadinya ungkapan tersebut.
Searle (1976) mengklasifikasikan tindak tutur dengan berdasarkan pada maksud penutur ketika berbicara ke dalam lima kelompok besar, yaitu:
a. Representatif: Tindak tutur ini mempunyai fungsi memberitahu orang-orang mengenai sesuatu. Tindak tutur ini mencakup mempertahankan, meminta, mengatakan, menyatakan dan melaporkan.
b. Komisif: Tindak tutur ini menyatakan bahwa penutur akan melakukan sesuatu, misalnya janji dan ancaman.
c. Direktif: tindak tutur ini berfungsi untuk membuat petutur melakukan sesuatu, seperti saran, permintaan, dan perintah.
d. Ekspresif: Tindak tutur ini berfungsi untuk mengekspresikan perasaan dan sikap mengenai keadaan hubungan, misalnya permintaan maaf, penyesalan dan ungkapan terima kasih.
e. Deklaratif: tindak tutur ini menggambarkan perubahan dalam suatu keadaan hubungan misalnya ketika kita mengundurkan diri dengan mengatakan ’Saya mengundurkan diri’, memecat seseorang dengan mengatakan ’Anda dipecat’, atau menikahi seseorang dengan mengatakan ’Saya bersedia’.
Dalam teori tindak tutur satu bentuk ujaran dapat mempunyai lebih dari satu fungsi. Kebalikan dari kenyataan tersebut adalah kenyataan di dalam komunikasi yang sebenarnya bahwa satu fungsi dapat dinyatakan, dilayani atau diutarakan dalam berbagai bentuk ujaran. Seperti tampak pada contoh tuturan berikut:
Santri 1 : Hawane puanas. (Sambil memegang tenggorokan)
’Udaranya panas sekali’
Santri 2 : Tak jupukna ngombe.
’Aku ambilkan minuman’
Konteks tuturan:
Tuturan di atas diucapkan seorang santri kepada temannya yang baru saja pulang sekolah di asrama mereka.
Ujaran ”Hawane puanas” tersebut berfungsi sebagai permintaan, sama seperti Aku jupukna ngombe ’Ambilkan aku minuman’. Seorang santri mungkin juga menyatakan permintaan dalam bentuk pernyataan mengenai keadaan tubuh dengan mengatakan Aku ngorong ’Aku haus’.
Dengan adanya berbagai macam cara untuk menyatakan permintaan tersebut dapat disimpulkan dua hal mendasar, yakni adanya (1) tuturan langsung dan (2) tuturan tidak langsung sebagaimana yang telah diungkapkan Fatimah (Fatimah, 1994: 65-70).
Tingkat kelangsungan tuturan itu dapat diukur berdasarkan besar kecilnya jarak tempuh serta kejelasan pragmatiknya. Yang dimaksud dengan jarak tempuh adalah jarak antara titik ilokusi yang berada dalam diri penutur dengan titik tujuan ilokusi yang terdapat dalam diri mitra tutur. Semakin jauh jarak tempuhnya semakin tidak langsunglah tuturan itu. Demikian pula sebaliknya. Sedangkan yang dimaksud dengan kejelasan pragmatik adalah kenyataan bahwa semakin tembus pandang sebuah tuturan akan semakin langsunglah tuturan tersebut. Jika dikaitkan dengan kesantunan, semakin jelas maksud sebuah tuturan akan semakin tidak santunlah tuturan itu, sebaliknya semakin tidak tembus pandang maksud tuturan akan menjadi semakin santunlah tuturan itu.
Kesantunan Berbahasa
Fraser dalam Gunarwan (1994) mendefinisikan kesantunan adalah “property associated with neither exceeded any right nor failed to fullfill any obligation”. Dengan kata lain kesantunan adalah properti yang diasosiasikan dengan ujaran dan di dalam hal ini menurut pendapat si pendengar, si penutur tidak melampaui hak-haknya atau tidak mengingkari memenuhi kewajibannya.
Beberapa ulasan Fraser mengenai definisi kesantunan tersebut yaitu pertama, kesantunan itu adalah properti atau bagian dari ujaran; jadi bukan ujaran itu sendiri. Kedua, pendapat pendengarlah yang menentukan apakah kesantunan itu ada pada suatu ujaran. Mungkin saja sebuah ujaran dimaksudkan sebagai ujaran yang santun oleh si penutur, tetapi di telinga si pendengar ujaran itu ternyata tidak terdengar santun, dan demikian pula sebaliknya. Ketiga, kesantunan itu dikaitkan dengan hak dan kewajiban penyerta interaksi. Artinya, apakah sebuah ujaran terdengar santun atau tidak, ini ”diukur” berdasarkan (1) apakah si penutur tidak melampaui haknya kepada lawan bicaranya dan (2) apakah di penutur memenuhi kewajibannya kepada lawan bicaranya itu.
Hildred Geertz dalam Franz Magnis-Suseno (2001: 38) menyatakan bahwa ada dua kaidah yang paling menentukan pola pergaulan dalam masyarakat Jawa. Dua kaidah ini sangat erat hubungannya dengan kesantunan berbahasa. Kaidah pertama, bahwa dalam setiap situasi manusia hendaknya bersikap sedemikian rupa hingga tidak sampai menimbulkan konflik. Franz menyebut kaidah ini sebagai prinsip kerukunan. Kaidah kedua, menuntut agar manusia dalam cara bicara dan membawa diri selalu menunjukkan sikap hormat terhadap orang lain, sesuai dengan derajat dan kedudukannya. Franz menyebut kaidah kedua ini sebagai prinsip hormat.
Menurut Mulder (1973), keadaan rukun terdapat dimana semua pihak berada dalam keadaan damai satu sama lain, suka bekerja sama, saling menerima, dalam suasana tenang dan sepakat. Pendapat Mulder ini diperkuat oleh pernyataan Hildred Geertz (1967) bahwa berlaku rukun berarti menghilangkan tanda-tanda ketegangan dalam masyarakat atau antara pribadi-pribadi sebagai hubungan-hubungan sosial tetap kelihatan selaras dan baik-baik. Dalam kaitannya dengan prinsip hormat, Hildred Geertz menjelaskan ada tiga perasaan yang harus dimiliki masyarakat Jawa dalam berkomunikasi dengan tujuan untuk menciptakan situasi-situasi yang menuntut sikap hormat, yaitu wedi (takut), isin (malu), dan sungkan. Ketiga hal tersebut merupakan suatu kesinambungan perasaan-perasaan yang mempunyai fungsi sosial untuk memberi dukungan psikologis terhadap tuntutan-tuntutan prinsip hormat. Dengan demikian individu merasa terdorong untuk selalu mengambil sikap hormat, sedangkan kelakuan yang kurang hormat menimbulkan rasa tak enak (Franz, 2001: 65).
Dalam masyarakat pesantren prinsip kerukunan dan prinsip hormat ini terlihat dengan jelas. Mereka sangat menjaga kerukunan antarsantri dan sebisa mungkin untuk menghindari konflik di lingkungan pesantren. Para santri berusaha menjaga keseimbangan sosial yang di dalamnya terdapat norma-norma bagi santri. Bahkan sesama santri sering terlihat suka bekerja sama dan saling menerima. Semua hal tersebut tercermin dalam kegiatan santri serta komunikasi santri sehari-hari, bagaimana santri berkomunikasi dengan teman serta dengan pengurus pondok maupun ustadzah. Dalam komunikasi mereka sering menunjukkan sikap wedi (takut), isin (malu), dan sungkan terhadap santri yang mempunyai derajat atau kedudukan yang lebih tinggi.
Menurut Leech dan Brown dan Levinson prinsip kerja sama sebagaimana yang dikemukakan Grice dalam komunikasi yang sesungguhnya sering dilanggar atau tidak dipatuhi oleh para peserta tutur. Hal ini disebabkan karena di di dalam komunikasi tujuan kita tidak hanya menyampaikan informasi saja, melainkan juga untuk menjaga atau memelihara hubungan-hubungan sosial antara penutur dan petutur (walaupun ada peristiwa-peristiwa tutur tertentu yang tidak menuntut pemeliharaan hubungan itu). Kebutuhan noninformatif ini termasuk dalam kebutuhan komunikatif yang bersifat semesta.
Jika tujuan kita berkomunikasi hanya untuk menyampaikan informasi saja, maka strategi yang paling baik diambil adalah menjamin kejelasan pragmatik (pragmatic clarity) dan menjamin ketibaan daya ilokusi (illocutionary force) di titik ilokusi (di benak pendengar) paling segera. Akan tetapi pada komunikasi sehari-hari, ujaran-ujaran seperti itu dianggap terlalu berterus terang dan oleh sebagian masyarakat dinilai tidak santun.
Untuk menentukan parameter kesantunan imperatif (dalam hal ini Leech menyebutnya impositif), Leech (1993) mengemukakan tiga skala kesantunan, yaitu:
1. Cost-benefit scale: Representing the cost or benefit of an act to speaker and hearer. Cost-benefit scale atau skala kerugian dan keuntungan menunjuk kepada besar kecilnya kerugian dan keuntungan yang diakibatkan oleh sebuah tindak tutur pada sebuah pertuturan.
2. Optionality scale: Indicating the degree of choice permitted to speaker and/or hearer by a spesific linguistic act. Optionally scale atau skala pilihan menunjuk kepada banyak atau sedikitnya pilihan (options) yang disampaikan si penutur kepada si mitra tutur di dalam kegiatan bertutur.
3. Indirectness scale: Indicating the amount of inferencing required of the hearer in order to establish the intended speaker meaning. Indirectness scale atau skala ketidaklangsungan menunjuk kepada peringkat langsung atau tidak langsungnya maksud sebuah tuturan.
Teori kesantunan berbahasa menurut Brown dan Levinson berkisar pada nosi muka (face). Semua orang yang rasional memiliki muka (dalam arti kiasan) dan muka itu harus dijaga, dipelihara, dihormati, dan sebagainya. Menurut mereka nosi muka itu dapat dibedakan menjadi muka negatif dan muka positif.
Muka negatif mengacu ke citra diri setiap orang (yang rasional) yang berkeinginan agar dihargai dengan jalan membiarkannya bebas melakukan tindakannya atau membiarkannya bebas dari keharusan mengerjakan sesuatu. Sedangkan muka positif mengacu ke citra diri setiap orang (yang rasional) yang berkeinginan agar apa yang dilakukannya, apa yang dimilikinya atau apa yang merupakan nilai-nilai yang ia yakini (sebagai akibat dari apa yang dilakukan atau dimilikinya itu) diakui orang lain sebagai suatu hal yang baik, yang menyenangkan, yang patut dihargai, dan seterusnya. Kesantunan imperatif berkenaan dengan muka negatif, dimana tuturan ini berfungsi untuk membuat mitra tutur melakukan sesuatu.
Sebuah tindakan ujaran dapat merupakan ancaman terhadap muka. Tindak ujaran seperti itu oleh Brown dan Levinson disebut sebagai Face Threatening Act (FTA). Untuk mengurangi ancaman itulah di dalam berkomunikasi kita perlu menggunakan sopan santun bahasa. Karena ada dua sisi muka yang terancam yaitu muka negatif dan muka positif, maka kesantunan pun dapat dibedakan menjadi dua, yaitu kesantunan negatif (untuk menjaga muka negatif) dan kesantunan positif (untuk menjaga muka positif). Sopan santun dalam penggunaan imperatif pada contoh di bawah ini misalnya, dapat ditafsirkan sebagai usaha untuk menghindari konflik antara penutur dan petutur, yang sebenarnya tidak lagi demikian. Muka penutur pun dapat terancam oleh tindak ujarannya. Sebuah ajakan, misalnya, dapat mengancam muka penutur. Untuk melindungi muka dari ancaman itu, penutur dapat menggunakan tindak ujar tak langsung. Perhatikan kalimat berikut:
Mene awan nganggur Is?
’Besok siang menganggur Is?’
Konteks tuturan pada kalimat itu diucapkan oleh santri kepada temannya (mitra tutur). Tuturan tersebut dapat ditafsirkan sebagai strategi untuk melindungi muka diri. Kalau ajakan itu ditolak, maka mitra tutur dapat menyelamatkan mukanya dengan balik bertanya:
Sopo sing ate dolan nang kamarmu? Aku lak takon thok.
’Siapa yang akan main ke kamarmu? Aku kan hanya bertanya’
Konteks tuturan:
Tuturan tersebut diucapkan santri kepada temannya yang beda kamar saat satu hari sebelum hari libur sekolah.
Menurut Brown dan Levinson, karena adanya ancaman tindak ujaran itulah penutur perlu memilih strategi untuk mengurangi atau, kalau dapat, menghilangkan ancaman itu. Brown dan Levinson mengidentifikasikan empat strategi dasar dalam kesantunan berbahasa, yaitu strategi 1 kurang santun, strategi 2 agak santun, strategi 3 lebih santun, dan strategi 4 paling santun. Keempat strategi kesantunan ini harus dikaitkan dengan parameter pragmatik (Wijana, 1996: 64-65).
Dalam model kesantunan Brown and Levinson (1987) terdapat tiga parameter atau skala penentu tinggi rendahnya peringkat kesantunan sebuah tuturan. Ketiga skala tersebut ditentukan secara kontekstual, sosial, dan kultural yang selengkapnya mencakup skala-skala berikut:
1. Skala peringkat jarak sosial antara penutur dan mitra tutur (social distance between speaker and hearer) banyak ditentukan oleh parameter perbedaan umur, kenis kelamin, dan latar belakang sosiokultural.
2. Skala peringkat status sosial antara penutur dan mitra tutur (the speaker and hearer relative power) atau seringkali disebut dengan peringkat kekuasaan (power rating) didasarkan pada kedudukan asimetrik antara penutur dan mitra tutur.
3. Skala peringkat tindak tutur atau sering pula disebut dengan rank rating atau lengkapnya adalah the degree of imposition associated with the required expenditure of goods or services didasarkan atas kedudukan relatif tindak tutur yang satu dengan tindak tutur lainnya.
Baik kesantunan yang mendasarkan pada maksim percakapan maupun pandangan kesantunan yang mendasarkan pada konsep penyelamatan muka, keduanya dapat dikatakan memiliki kesejajaran. Kesejajaran itu tampak dalam hal penentuan tindakan yang sifatnya tidak santun atau tindakan yang mengancam muka dan tindakan santun atau tindakan yang tidak mengancam muka.
 Imperatif
Beberapa ahli tata bahasa menggunakan istilah lain yang pada dasarnya tidak jauh berbeda dengan istilah kalimat imperatif, diantaranya Alisjahbana dan Gorys Keraf yang menggunakan istilah kalimat perintah.
Alisjahbana (1978) mengartikan kalimat perintah sebagai ucapan yang isinya memerintah, memaksa, menyuruh, mengajak, meminta, agar orang yang diperintah itu melakukan apa yang dimaksudkan di dalam perintah. Berdasarkan maknanya, yang dimaksud dengan memerintah adalah memberitahukan kepada mitra tutur bahwa si penutur menghendaki orang yang diajak bertutur itu melakukan apa yang diberitahukannya.
Gorys Keraf (1991) banyak menjelaskan kalimat perintah bahasa Indonesia dalam karya ketatabahasaannya. Ia mendefinisikan kalimat perintah sebagai kalimat yang mengandung perintah atau permintaan agar orang lain melakukan sesuatu seperti yang diinginkan orang yang memerintah itu.
Dalam komunikasi sehari-hari, tuturan bermakna imperatif bisa diwujudkan dengan tuturan deklaratif maupun tuturan interogatif. Untuk lebih jelasnya bisa dilihat pada contoh berikut:
(a) Tutupen lawange!
’Tutup pintunya!’
(b) Angine nggarai krekes-krekes.
’Anginnya membuat (aku) meriang.’
(c) Sampeyan gak wedi masuk angin ta mbak?
’Kamu tidak takut masuk angin mbak?’
Konteks tuturan:
Tuturan tersebut diucapkan santri kepada teman satu kamarnya saat angin bertiup kencang.
Ketiga tuturan di atas mempunyai makna imperatif meskipun ada tuturan yang berwujud deklaratif (tuturan b) dan berwujud interogatif (tuturan c). Ketiga tuturan tersebut memiliki makna imperatif yang sama yaitu menyuruh mitra tuturnya untuk menutup pintu kamar.
Kashiwazaki dalam Roni (2005: 80) mengungkapkan makna dasar ungkapan yang menuntut tingkah laku mitra tutur menjadi tiga, yaitu:
a. Makna perintah
Pada makna perintah, jika hasil tindakan berfaedah (menguntungkan) bagi 01 maka akan menjadi beban (kerugian) bagi 02, dan jika berfaedah bagi 02 kadang-kadang juga menjadi beban bagi 01. tetapi dalam fungsi ini 02 dituntut harus melakukan suatu tindakan. Dengan kata lain faktor pilihan (option) 02 sangat kecil bahkan tidak ada. Perhatikan contoh berikut:
Disemak kitabe! Ojo ngomong dewe.
‘Dilihat kitabnya! Jangan ngomong sendiri.’
Konteks tuturan:
Tuturan tersebut diucapkan ustadzah kepada santri ketika sedang mengajar dan mendapati dua santri yang sedang bicara sendiri.
b. Makna permintaan
Pada makna permintaan, hasil dan tindakan 02 berfaedah (menguntungkan) bagi 01 (atau mungkin orang ketiga), dan sebaliknya menjadi beban (merugikan) bagi 02. Pilihan manasuka (option) untuk tidak melakukan atau melakukan suatu tindakan bagi 02 adalah “sedikit banyak ada“. Perhatikan contoh berikut:
Tulung jupukna disketku ijo iku!
’Tolong, ambilkan disketku (yang berwarna) hijau itu!’
Konteks tuturan:
Tuturan di atas diucapkan santri kepada temannya di ruang kelas.
c. Makna nasehat (rekomendasi).
Pada makna nasehat, hasil dari tindakan 02 berfaedah bagi 02 sendiri. Bagi 01 kadang-kadang tidak menjadi beban, tetapi kadang-kadang juga menjadi beban. Dalam fungsi ini pilihan manasuka (option) untuk tidak melakukan sesuatu atau melakukan suatu tindakan bagi 02 adalah “ada“.
Nggawea jam lek ujian.
’Pakailah jam (jam tangan) kalau ujian.’
Konteks tuturan:
Tuturan tersebut terjadi antarsantri ketika akan berangkat ujian.

Jumat, 10 Februari 2012

Tuladha Pasrah lan Panampi Pengantin


Pasrah Pengantin:
Kulanuwun. Adhi ————-, sesulihipun Bapa ——————– ingkang kula tresnani. Kula dipun resaya kadangkula-sepuh Kangmas ————- sakaroron ing ——————
Kapisan; nglantaraken salam-wilujengipun kadangkula-sepuh Kangmas —————— sakaroron. Kaparenga nampi, dene dumugipun ingkang wajib hanampi : Bapa ———— sekalihan, nuwun sumangga.
Kaping kalihipun; kula kapitados hanglarabaken anakipun jaler, ingkang nama Bagus ——————. Ing ngajeng kaajab hangemong Rara ——————-, putranipun putri Bapa lan Ibu ———————–. Ingkang punika kalampahanipun panggih, kula sumanggakaken.
Kula sapangiring, hamung ndherek nyenyuwun ing ngarsanipun Gusti Allah Ingkang Maha Agung, mugi kalampahanipun panggih tansah binerkahan, sarta wilujeng ing salami-laminipun.
Ing wasana, tumrap kirang jangkeping subasita kula sapengiring pengantin, mugi sampun kirang ing pamengku.
Nuwun.



Panampi Pengantin:
Sedherek kula sepuh Kangmas ————–, wakilipun Bapa —————– sakaroron saking ——————— ingkang kula urmati.
Kajawi pambage raharja kula dhumateng panjenengan sapangiring (badhe) pengantin priya; salam wilujengipun ingkang hangresaya panjenengan, sampun kula tampi sarta badhe lajeng kula aturaken dhumateng ingkang wajib hanampi Bapa —————— sekalihan.
Panjenengan hanglarabaken Bagus ————————-, putranipun Bapa —————– sekalihan saking —————————, ingkang kaajab hangemong sutanipun estri Bapa-Ibu ———————, nama pun Rara —————–; punapadene kalampahanipun Ijab saha Panggih, panjenengan pasrah hing kula, sampun wonten pamurba kula, sarta tumunten enggal badhe kula estokaken.
Wasana, sumangga sami dipun suwunaken dhumateng Gusti Allah Ingkang Maha Agung, mrih rancag lan wilujengipun ing sapanginggil.
Makaten ingkang saged kula aturaken, wonten kirang pantesing panampi kula, kula nyuwun lumebering sih samudra pangapunten.
Nuwun.


(Sumber : tugas retorika Bahasa Jawa)